Als expert in dankbaarheid vragen mensen me soms of je religieus of spiritueel moet zijn om dankbaar te zijn. Deze veronderstelling is heel begrijpelijk omdat alle religies en belangrijke levensbeschouwingen dankbaarheid als een kerndeugd beschouwen. Onderzoek toont aan dat religieuze of spirituele mensen hogere niveaus van dispositionele dankbaarheid melden dan mensen die zeggen dat ze niet spiritueel of religieus zijn. Om deze vraag te beantwoorden, moeten we kijken naar wat de wetenschap zegt over de oorsprong van spiritualiteit van mensen. Hoe evolueerde spiritualiteit en hoe is het geassocieerd met dankbaarheid?
Cognitieve evolutionaire wetenschap
Een onderdeel van de wetenschappelijke studie naar spiritualiteit is cognitieve evolutionaire wetenschap. Het is een benadering die ervan uitgaat dat de geest niet zomaar een lege lei is waarop iets kan worden geschreven, maar dat deze door de evolutie een bepaalde structuur heeft gekregen die een bepaald soort informatie verwacht dat binnenkomt. Wanneer we naar spiritueel denken en gedrag kijken vanuit een cognitief evolutionair wetenschappelijk perspectief, kunnen we zien hoe spiritueel denken en gedrag een bijproduct kan zijn van cognitieve tendensen die zich voor andere doeleinden hebben ontwikkeld. Dit wordt de bijproduct-hypothese genoemd.
Bijproduct-hypothese
Deze bijproduct-hypothese beschouwt spiritueel denken en gedrag als een vergissing. Mensen hebben cognitieve neigingen die zich voor andere doeleinden hebben ontwikkeld en spiritueel geloof is hier een bijproduct van. Het is een overactivatie van bepaalde cognitieve neigingen die we hebben. Het lijkt daarom geen adaptieve functie te hebben en het is een raadsel als we aannemen dat al het gedrag en gedachten iets zou moeten opleveren. Maar de reden dat het bestaat, is vanwege de oorspronkelijke cognitieve functie die zichzelf terugbetaalt in evolutionair perspectief. De cognitieve functie is geëvolueerd omdat het belangrijk werk doet, bijvoorbeeld in de perceptie van gevaar, maar het kan doorslaan en produceert vervolgens spirituele overtuigingen.
Apofenie
Een voorbeeld hiervan wordt apofenie genoemd; de menselijke neiging om een subjectieve ervaring als iets herkenbaars te verbinden met een specifieke betekenis die onjuist is. Dit komt voort uit de principes van de evolutionaire psychologie dat onze geest niet is gebouwd voor nauwkeurigheid of waarheid, of ons een nauwkeurige weergave van de wereld biedt, maar ze zijn gebouwd om te overleven. Ons brein voert allerlei voorbewerkingen van sensorische informatie uit die in onze sensorische organen komt voordat we een subjectieve ervaring hebben, zodat tegen de tijd dat we die ervaring wel hebben, laat staan de interpretatie van die sensorische informatie, deze al is vertaald in iets dat het beste onze doelen van reproductie en overleven dient.
Kostbare fouten in perceptie
Om te overleven is het belangrijk om wezens (agents) te zien wanneer die er eigenlijk niet zijn, in plaats van wezens te missen die er daadwerkelijk zijn. Evolutie heeft de voorkeur voor het systeem dat geneigd is om de minst dure van die twee fouten te maken. Stel je voor dat er iemand door een savanne loopt en wat gras hoort ritselen. Wat is nu de duurste van de twee fouten? Om te veronderstellen dat dat een roofdier was terwijl er geen is? Of om aan te nemen dat er niets was terwijl het eigenlijk een roofdier was? Het is duidelijk dat het minder gevaarlijk is om de fout van over-detectie te maken; ervan uitgaan dat er een wezen is als er geen is. De kosten daarvan zijn dat je onnodig een angstreactie hebt gehad. Maar de kosten van de fout van onder-detectie, waarbij je het roofdier mist dat er wel is, is dat je als avondeten dient. Dit is de reden waarom mensen willekeurige wezens in de natuur zien. We hebben allemaal gezichten en dieren gezien in wolken, sterren, voedsel of foto’s.
Hyperactief agentschap detectie apparaat
Justin Barrett heeft dit systeem het hyperactieve agentschap detectieapparaat genoemd, en hij en Stewart Guthrie en anderen hebben erop gewezen dat deze neiging tot overdreven waarneming waarschijnlijk ten grondslag ligt aan onze neiging om goden en geesten af te leiden in de natuurlijke wereld. Vooral in afwezigheid van een wetenschappelijke verklaring voor dingen als de wind en de getijden, en het opkomen van de zon en de maan, zou de menselijke geest onmiddellijk bovennatuurlijke inmenging hebben afgeleid achter deze natuurlijke gebeurtenissen. Dit is, naast andere theorieën, waarom windgeesten en zonnegoden in onze voorgeschiedenis werden aanbeden.
Spirtueel denken
Het detectie-apparaat voor hyperactieve agentschappen is dus geworteld in de bijproduct-hypothese, die suggereert dat spirituele overtuigingen de consequenties zijn van geëvolueerde genetische aanpassingen die we om verschillende redenen hebben. Het waren aanpassingen die hun eigen doelen dienden voor het overleven van de mens. Maar als bijproduct leiden ze tot spiritueel denken. Met andere woorden, onze voorouders werden niet geselecteerd omdat ze in goden geloofden. Ze werden geselecteerd omdat ze de juiste beslissingen konden nemen naar aanleiding van hun waarneming van een omgeving vol met al dan niet gevaarlijke wezens. Het feit dat een dergelijk systeem hen ook ertoe bracht actieve en samenzwerende goden waar te nemen, was slechts een toeval.
Dankbaarheid voor bovennatuurlijke wezens
Terug naar dankbaarheid. Zoals we hierboven hebben gezien, nemen mensen bovennatuurlijke goden, geesten en voorouders in hun omgeving waar en verbinden ze hen abusievelijk met het gevaar of de overvloed in hun leven. Deze goden, geesten en voorouders worden beschouwd als verantwoordelijk voor tegenspoed of voorspoed. De prehistorische mensen aanbeden al goden, geesten en voorouders om hen gunstig te stemmen. Ook dankoffers waren aan de orde van de dag omdat ze een goede jacht hadden of omdat ze genoeg gewassen hadden geoogst om hun families en stammen te voeden. Het bedanken van een bovennatuurlijk of niet-bestaand wezen is een onderdeel van de menselijke spirituele dimensie geworden, ook wel de verticale dimensie genoemd.
Volwassen dankbaarheid
Nieuw onderzoek van Jans-Beken en Wong onderzoekt existentiële dankbaarheid of volwassen dankbaarheid. Dit concept omvat zowel een horizontale als een verticale dimensie (zie onderstaande afbeelding). De horizontale immanente dimensie omvat dankbaarheid voor welvaart en tegenspoed van de wereld die bewust en binnen aardse grenzen wordt opgevat. Het is gericht op materialistische en naturalistische dingen, verwachte en onverwachte gebeurtenissen en de mensen met wie we omgaan
Verticale dimensie
De verticale transcendente dimensie van dankbaarheid kan helpen bij het ervaren van de horizontale dimensie van dankbaarheid. Deze transcendente dimensie is de ervaring van dankbaarheid voor fenomenen die niet precies en mentaal in ruimte en tijd kunnen worden gelokaliseerd. Voorbeelden van deze verticale dankbaarheid zijn kosmische dankbaarheid, dankbaarheid aan God of spirituele dankbaarheid die kan worden opgewekt door bijvoorbeeld dankbaarheid voor voorouders of geesten, maar ook een besef deel uit te maken van iets groots.
Is spiritualiteit nodig?
Wanneer ik met mensen praat over dankbaarheid in tijden van tegenspoed, vertellen de meesten van hen over deze verticale dimensie. Niet iedereen noemt expliciet God, maar de meeste mensen die ik voor mijn boek heb geïnterviewd, spraken over het gevoel deel uit te maken van iets groters dan zijzelf of iets tussen “hemel en aarde” dat besloot dat het nog niet hun tijd was. Het lijkt geruststellend om dankbaarheid te richten op iets groots en vriendelijks om met het lijden om te gaan. Dus, is het nodig om religieus of spiritueel te zijn om dankbaarheid te ervaren? Ik neem aan dat het mogelijk is om dankbaar te zijn voor aardse dingen, maar een beleving van een verticale dimensie kan het gevoel van dankbaarheid verdiepen, intensiveren en versterken. Mijn toekomstig onderzoek zou deze veronderstelling moeten aantonen dus blijf me volgen!
Met grote dank aan de EdX-cursus The Science of Religion van The University of British Columbia.
